Mộc qua

Dược liệu mộc qua là quả đã sấy hoặc phơi khô của loài thực vật cùng tên. Dược liệu này có vị chua, sáp, khí ôn, tính bình, tác dụng trấn thông, hóa thấp, khu phong cường tráng và kiện Vị nên thường được dùng trong bài thuốc chữa đau nhức xương khớp, chấn thương và chứng tiêu chảy do rối loạn tiêu hóa.

• Tên gọi khác: Tra tử, Toan mộc qua, Thu mộc qua
• Tên dược: Fructus Chaenomelis
• Tên khoa học: Chaenomeles lagenaria
• Họ: Hoa hồng (danh pháp khoa học: Rosaceae)
• Dược liệu mộc qua là quả phơi/ sấy khô của loài thực vật cùng tên

Mô tả dược liệu

1. Đặc điểm thực vật

Mộc qua là loài thực vật sống lâu năm, chiều cao trung bình từ 5 – 8m, một số cây có thể cao đến 10m. Các cành non thường có lông nhỏ bao phủ, lá đơn, phiến lá hình trứng, rộng từ 3 – 5mm, dài từ 5 – 8mm, mép lá có răng cưa nhỏ và đều, lá có mặt bóng và màu xanh.

Hoa mọc vào khoảng tháng 4 – 5, mọc đơn độc ở đầu cành. Quả hình trứng dài 10 – 15cm, bên trong có nhân cứng, thịt xốp màu vàng nâu và có mùi thơm.

2. Bộ phận dùng

Quả mộc qua được thu hái để làm thuốc.

3. Phân bố

Phân bố nhiều ở các tỉnh thành tại Trung Quốc như Giang Tây, Hồ Bắc và Giang Tô. Hiện nay nước ta chưa thể trồng dược liệu này mà chủ yếu phải nhập khẩu từ Trung Quốc.

4. Thu hái – sơ chế

Thu hái khi vỏ quả chuyển sang màu vàng xanh (thường là khoảng tháng 8 hằng năm). Sau khi hái về đem rửa sạch và đun sôi với nước trong 5 phút. Vớt quả ra và đem phơi cho đến khi vỏ ngoài có vân nhăn, chẻ dọc làm 2 và phơi khô hoàn hoàn để dùng dần.

Ngoài ra có thể bào chế dược liệu theo những cách sau đây:

• Dùng dao bằng đồng bỏ hạt và vỏ, sau đó trộn với sữa bò trong vòng 3 giờ rồi đem phơi khô, dùng dần.
• Ngâm với nước trong khoảng 1 ngày, sau đó đem hấp mềm. Vừa hấp vừa thái phiến vì quả để nguội sẽ khó thái và dễ bị vụn.
• Đem chẻ dọc quả làm hai, rửa sạch, ủ qua một đêm, sau đó thải mỏng và phơi khô. Nếu dùng số lượng ít, có thể đập dập rồi đem sắc với các dược liệu khác.
• Lấy quả đã khô đem tẩm nước, ủ một ngày cho mềm, vừa đồ vừa thái. Tẩm rượu sao hoặc phơi khô rồi dùng sống.
• Đem quả mới hái về đun sôi trong khoảng 5 – 10 phút. Sau đó lấy ra, phơi cho vỏ nhăn và cắt dọc thành 2 – 4 miếng. Tiếp tục phơi cho đến khi vỏ chuyển sang màu đỏ là dùng được.

5. Bảo quản

Để nơi thoáng gió và khô ráo để tránh mốc mọt. Thường xuyên sấy hơi diêm sinh để tránh hư hại.

6. Thành phần hóa học

Quả mộc qua chứa thành phần hóa học đa dạng, bao gồm Oleanolic acid, Malic acid, Citric acid, Tartaric acid, Tanin, Saponin 2%, Fructose, Flavonoid,…

Vị thuốc mộc qua

1. Tính vị

Vị chua, tính mát, khí ôn, không độc.

2. Quy kinh

Quy vào kinh Tỳ, Can, Phế, Thận và Vị.

3. Tác dụng dược lý

– Theo Đông Y:

• Tác dụng: Hòa Vị, hoạt lạc, hóa thấp, tiêu viêm, bình Can, khu phong cường tráng, trấn thống và thư cân.
• Chủ trị: Thổ tả rút gân, kiết lỵ, tiêu chảy, nôn mửa ra chất chua, phong thấp.

– Theo nghiên cứu dược lý hiện đại:

• Dược liệu có tác dụng bảo vệ tế bào gan và hạ men gan SGPT, SGOT.
• Nước sắc từ mộc qua có tác dụng giảm viêm ở chuột nhắt bị viêm khớp do chích protein.

4. Cách dùng – liều lượng

Mộc qua được dùng ở dạng sắc uống, tán bột, làm hoàn, cao lỏng, ngâm rượu,…. Ngày dùng từ 6 – 12g (khô) và 50 – 100g/ ngày (tươi). Có thể dùng đơn độc hoặc phối hợp với nhiều dược liệu khác – tùy vào mục đích sử dụng.

Bài thuốc và món ăn chữa bệnh từ dược liệu mộc qua

1. Bài thuốc trị hoắc loạn chuyển gân

• Chuẩn bị: Rượu 1 lít và mộc qua 30g.
• Thực hiện: Sắc uống. Những người không dùng được rượu có thể sắc với nước uống. Bên cạnh đó cần sắc dược liệu lấy nước ngâm chân để tăng tác dụng điều trị.

2. Bài thuốc trị gân co rút và gáy cứng không thể cử động

• Chuẩn bị: Một dược 60g, nhũ hương 7.5, mộc qua (khoét bỏ hạt và lõi) 2 quả.
• Thực hiện: Trộn đều nhũ hương và một dược, sau đó cho vào quả mộc qua và cột chặt, đem hấp trong 3 – 4 lần. Cuối cùng đem nghiền nát và nấu thành cao. Mỗi lần dùng 9g sắc với 400ml rượu và 100ml nước sinh địa và uống nóng.

3. Bài thuốc trị trĩ hoa sen

• Chuẩn bị: Nhớt trên thân con lươn và mộc qua tán nhuyễn.
• Thực hiện: Hòa 2 nguyên liệu với nhau, sau đó bôi vào giang môn và băng lại.

4. Bài thuốc trị ngực bứt rứt khó chịu, chân tay co rứt và thổ tả không cầm được

• Chuẩn bị: Ngô thù du, cam thảo, hồi hương và mộc qua các vị bằng lượng nhau.
• Thực hiện: Tán bột, mỗi lần dùng một lượng uống với nước sắc từ tử tô và sinh khương.

5. Bài thuốc trị ngực đầy tức, chân cẳng co giật, nôn mửa do viêm ruột cấp

• Chuẩn bị: Sinh khương, hồi hương, mộc qua, tía tô và ngô thù mỗi thứ 6g.
• Thực hiện: Sắc uống, mỗi ngày dùng 1 thang.

6. Bài thuốc trị thận hư hàn khiến khí công lên bụng sườn gây đầy trướng và đau

• Chuẩn bị: Mộc qua 30 trái (bóc vỏ và hạt), bột thanh diêm, ngải nhung và bột cam cúc hoa mỗi thứ 480g.
• Thực hiện: Ngải nhung để riêng, đem các vị còn lại nấu nhừ thành cao. Sau đó trộn ngải nhung vào và vo thành viên, viên to bằng hạt ngô đồng. Mỗi ngày dùng 2 lần, mỗi lần dùng 30 viên.

7. Bài thuốc trị cước khí

• Chuẩn bị: Một ít mộc qua.
• Thực hiện: Cắt vụn và lấy chân đạp lên.

8. Bài thuốc trị gân chân co rút gây đau và khó khăn khi đi lại

• Chuẩn bị: 1 ít rượu, nước và một vài quả mộc qua.
• Thực hiện: Đem nấu nhừ thành cao, khi cao còn ấm đem đắp lên chỗ đau và cột lại. Khi cao nguội thì thay miếng khác, thực hiện từ 3 – 5 lần/ ngày.

9. Bài thuốc chân đau do chấn thương và tê thấp cước khí

• Chuẩn bị: Uy linh tiên 20g, ngũ gia bì và mộc qua mỗi thứ 40g.
• Thực hiện: Đem các vị tán nhuyễn, mỗi lần dùng 10g uống cùng với rượu.

10. Rượu mộc qua giúp giảm đau mỏi toàn thân và đau nhức cơ khớp

• Chuẩn bị: Cành dâu 50g và mộc qua 30g.
• Thực hiện: Đem các vị nghiền vụn, sau đó ngâm với 500ml rượu trong vòng 1 tháng. Mỗi ngày dùng 1 chén nhỏ.

11. Bài thuốc trị đau bụng, rối loạn tiêu hóa và tiêu chảy

• Chuẩn bị: Gừng tươi 9g, mộc qua 12g và ý dĩ 30g.
• Thực hiện: Sắc uống, ngày dùng 1 thang.

12. Bài thuốc trị đờm ngược tức ngực và tê thấp cước khí

• Chuẩn bị: Quế tâm 15g, mộc qua 30g, trần bì 30g, đinh hương 15g và nhân sâm 30g.
• Thực hiện: Đem các vị tán thành bột mịn, trộn với hồ làm thành viên bằng hạt đậu xanh. Ngày dùng 30 viên uống cùng với nước gừng tươi.

13. Món ăn giúp trị đầy bụng, tiêu chảy và mủ ứ trong tai

• Chuẩn bị: Rau bí ngô 50g, lươn 200g và mộc qua 12g, thêm gia vị, gừng tươi, hành,…
• Thực hiện: Mộc qua và rau bí rửa sạch và dùng vải xô gói lại. Lươn làm sạch và cắt thành đoạn, sau đó cho các nguyên liệu vào nồi để hấp chín. Cuối cùng nêm nếm gia vị và ăn khi nóng. Ngày dùng 1 lần liên tục trong 5 – 7 ngày.

14. Cháo mộc qua chữa tiêu chảy do nắng nóng ẩm thấp, phong hàn và co giật tay chân

• Chuẩn bị: Gạo 50g và mộc qua 20g.
• Thực hiện: Nấu mộc qua với 200ml nước, còn lại 100ml rồi thêm 300ml nước và gạo vào, nấu thành cháo loãng. Khi chín, thêm đường trắng vào và ăn khi nóng. Ngày dùng 2 – 3 lần cho đến khi khỏi.

15. Rượu từ mộc qua trị mắt méo xệch, chân tay co quắp và đau nhức

• Chuẩn bị: Xuyên ngưu tất, thiên ma, hồng hoa, bạch gia căn, đương quy, ngũ gia vì, tục đoạn, xuyên khung, xương hổ chế và ngọc trúc mỗi thứ 40g, mộc qua 120g, phòng phong và tần giao mỗi thứ 20g, tang chi 16g.
• Thực hiện: Đem tất cả các vị tán thành bột thô và ngâm với 15 lít rượu trắng. Mỗi ngày cần khuấy một lần để thuốc không bị đóng cặn. Sau 7 ngày thì khuấy 1 lần/ tuần. Một tháng sau lọc bã ép lấy nước, trộn đều với rượu, thêm 1.3kg đường phèn hòa tan rồi trộn chung với rượu. Cuối cùng đem lọc lấy rượu để dùng dần. Ngày dùng từ 20 – 40g, tuy nhiên rượu thuốc này không dùng cho phụ nữ mang thai.

16. Bài thuốc trị chấn thương gây đau nhức

• Chuẩn bị: Xương hổ chế, bạch chỉ, uy linh tiên, đương quy, mộc qua, hải phong đằng, xuyên khung và thanh phong đằng mỗi thứ 50g, xuyên ô chế và thảo ô chế mỗi thứ 25g, xuyên ngưu tất 100g, đảng sâm 8g.
• Thực hiện: Đem các vị tán thành bột mịn, sau đó trộn với mật làm thành viên hoàn. Mỗi viên nặng khoảng 10g, ngày dùng 2 lần, mỗi lần 1 viên với nước sôi để nguội. Bài thuốc này cũng không được dùng cho phụ nữ có thai.

Dùng vị thuốc mộc qua cần lưu ý điều gì?

• Hiện nay trên thị trường có khá nhiều dược liệu có tên mộc qua. Vì vậy bạn nên thận trọng khi lựa chọn để tránh tình trạng nhầm lẫn hoặc mua phải hàng không chất lượng.
• Ăn nhiều mộc qua sẽ gây bí tiểu và làm hại răng do dược liệu có vị chua.
• Thương thực mà Tỳ Vị chưa hư, trường vị có tích trệ không nên dùng dược liệu.
• Một số bài thuốc từ mộc qua chứa dược liệu gây hư thai, do đó phụ nữ mang thai không tự ý áp dụng các bài thuốc nói trên.

Mộc qua là dược liệu có tác dụng giảm đau nhức xương khớp và điều trị tiêu chảy hiệu quả. Tuy nhiên khi áp dụng bài thuốc từ dược liệu này, bạn nên điều chỉnh liều lượng để tránh các tác dụng phụ không mong muốn.