Bệnh Zona thần kinh

Zona thần kinh là bệnh nhiễm trùng do virus Varicella zoster gây ra. Bệnh thường bùng phát đột ngột dưới dạng cấp tính. Bất kỳ vị trí nào trên cơ thể cũng đều có thể xảy ra bệnh, đặc trưng của zona là cảm giác đau ngứa, nóng rát, nổi mụn nước, đỏ da... Nếu không can thiệp điều trị kịp thời, các biến chứng của zona thần kinh có thể gây nguy hiểm cho sức khỏe và cả tính mạng của người bệnh.

Zona thần kinh (tên tiếng Anh là Shingles), dân gian còn gọi là bệnh giời leo. Đây là bệnh lý nhiễm trùng da do nhiễm virus thần kinh Varicella zoster (VZV), thuộc chủng virus herpes - một loại virus chuyên gây bệnh thủy đậu. Thông thường, loại virus này cư trú ở các hạch thần kinh trong cơ thể và "chung sống hòa bình" với con người.

Tuy nhiên, khi gặp điều kiện thuận lợi như suy giảm miễn dịch, suy nhược cơ thể, tổn thương tinh thần, virus này sẽ phát triển quá mức, lan sang các dây thần kinh và gây tổn thương cho vùng da tại khu vực này. Hầu hết các trường hợp bệnh đều bùng phát và khỏi hẳn sau 2 - 3 tuần. Mỗi người đều có ít nhất 1 lần trong đời mắc bệnh.

Bất kỳ đối tượng nào, từ người trẻ đến người già đều có nguy cơ mắc bệnh. Nhưng phổ biến nhất là ở người lớn tuổi trên 50 tuổi, có hệ miễn dịch yếu kém, có bệnh lý nền tim mạch, tiểu đường, huyết áp, ung thư hoặc nhiễm HIV/ AIDS, gặp sang chấn tâm lý, ...

Bệnh zona thần kinh có khả năng lây nhiễm rất nhanh từ người sang người. Khác với bệnh thủy đậu có thể lây cho cả những người chưa từng bệnh, còn zona chỉ xảy ra ở những người đã từng mắc và khỏi bệnh thủy đậu. Chỉ những người bị zona nhưng mụn nước đã khô mới không có khả năng lây lan.

Nguyên nhân gây bệnh zona thần kinh chính là do nhiễm virus Varicella zoster. Bình thường, chúng tồn tại dọc theo các rễ thần kinh cảm giác ở vùng hạch thần kinh sọ hoặc vùng thắt lưng trong trạng thái ngưng hoạt động. Nhưng khi hệ miễn dịch của cơ thể suy yếu, virus được kích hoạt và bùng phát gây bệnh. Do đó, có thể nói bản chất của zona thần kinh chính là sự tái hoạt động của virus herpes zoster.

Các chuyên gia xác định, có nhiều yếu tố nguy cơ khởi phát bệnh zona thần kinh như:

• Người có sức đề kháng yếu kém, hệ miễn dịch suy yếu do đang mang thai, nhiễm HIV/AIDS, hóa trị ung thư...;
• Người đã từng mắc bệnh thủy đậu hoặc zona thần kinh trước đó;
• Người trên 50 tuổi có nguy cơ mắc bệnh thủy đậu cao hơn so với người trẻ tuổi;
• Người đang điều trị bệnh bằng thuốc kéo dài (thường là thuốc kháng sinh) có thể gây nhiều tác dụng phụ khó lường, tăng nguy cơ phát bệnh zona thần kinh;
• Các yếu tố nguy cơ khác như: căng thẳng, stress kéo dài, điều trị bằng tia xạ...;

Các triệu chứng zona thần kinh diễn biến khá phức tạp, thường trải qua 3 giai đoạn chính gồm tiền phát, khởi phát và toàn phát. Dựa vào những triệu chứng lâm sang như phát ban, nổi mụn nước, ngứa ngáy, bỏng rát, đau nhức, sốt cao, ớn lạnh, đau đầu, chóng mặt, rối loạn bài tiết,..., bác sĩ chuyên khoa sẽ đánh giá và đưa ra chẩn đoán bệnh chính xác.

Giai đoạn tiền phát

Đây là giai đoạn tổn thương zona thần kinh vừa xuất hiện do virus vừa được kích hoạt trở lại, nhanh chóng lan truyền dọc theo các dây thần kinh cảm giác. Trong giai đoạn này, cơ thể sẽ bộc phát các triệu chứng bất thường như:

• Xuất hiện cảm giác nóng rát như bị bỏng, tê nhẹ, châm chích và đau nhói tại một vùng da cố định;
• Kèm theo đau đầu, toàn thân khó chịu mệt mỏi và có xu hướng sợ ánh sáng;
• Thời điểm bùng phát triệu chứng nhiều nhất là vào ban đêm;

Giai đoạn khởi phát

Sau khoảng nửa ngày đến 1 ngày xảy ra các triệu chứng bất thường kể trên, những tổn thương trên da dần bùng phát nặng hơn bao gồm:

• Hình thành từng mảng da đỏ hồng, phù nề và gồ cao hơn trên bề mặt da, với đường kình vài cm;
• Chúng xuất hiện dọc theo đường đi của rễ dây thần kinh tại một bên thân, dần nối lại với nhau thành từng mảng da tổn thương lớn;

Giai đoạn toàn phát

Chỉ sau 3 - 5 ngày, triệu chứng zona thần kinh trở nên nghiêm trọng và bộc lộ rõ rệt các đặc điểm do nhiễm virus Varicella Zoster như:

• Nổi mụn nước, chứa dịch mủ trong suốt, sau đó dần chuyển đục;
• Chúng tập trung thành từng đám lớn nhỏ như chùm nho;
• Đóng vảy xung quanh gây ngứa ngáy, khó chịu;

Ngoài dựa vào các triệu chứng lâm sàng kinh điển, bác sĩ cũng sẽ cân nhắc chỉ định bệnh nhân thực hiện các xét nghiệm cần thiết để chẩn đoán có đúng thật sự là bệnh zona thần kinh hay không. Tùy từng trường hợp thực hiện loại xét nghiệm phù hợp:

• Phết Tzanck: Giúp xác định chính xác loại virus VZV gây bệnh zona thần kinh.
• Cấy virus hoặc test kháng thể đặc biệt: Thường là dùng kháng thể huỳnh quang trực tiếp (DFA - direct fluorescent antibody) để xác định virus VZV. Từ đó giúp chẩn đoán phân biệt giữa VZV và HSV (virus Herpes Simplex) gây bệnh herpes sinh dục hoặc herpes môi.
• Sinh thiết da: Tiến hành lấy mẫu mô tế bào tại vùng da tổn thương zona thần kinh để phân tích dưới kính hiển vi, tìm kiếm sự tồn tại của virus VZV. Ngoài ra, một kỹ thuật hiện đại hơn là PCR (polymerase chain reaction) giúp phát hiện cấu trúc DNA của virus VZV trong mẫu mô sinh thiết.

Tùy theo từng đối tượng mắc bệnh mà những triệu chứng, mức độ tổn thương và biến chứng sẽ khác nhau. Chẳng hạn như:

• Đối với người lớn tuổi: Khi phát bệnh thường nghiêm trọng, tổn thương lây lan trên diện rộng, có nguy cơ cao mắc các biến chứng như xuất huyết dai dẳng, nhiễm trùng nặng, gây hoại tử da và hình thành sẹo xấu.
• Đối với trẻ em: Tổn thương ít, không nghiêm trọng nên nhanh hồi phục, ít khi để lại biến chứng nào quá nặng.

Thời gian khỏi bệnh của từng bệnh nhân khác nhau. Thông thường, tính từ thời điểm phát bệnh cho đến khi liền sẹo sẽ mất khoảng 2 - 4 tuần phụ thuộc vào thể trạng sức khỏe.

Tuy nhiên, bệnh zona thần kinh nếu không được can thiệp điều trị kịp thời có thể gây ra nhiều biến chứng khó lường như:

• Đau sau zona (Postherpetic neuralgia): Có nhiều người dù đã khỏi bệnh nhưng vẫn gặp phải tình trạng đau nhức hay còn gọi là đau sau zona. Nguyên nhân là do phần đầu mút của các dây thần kinh bị tổn thương nặng đến mức không thể phục hồi. Tình trạng này khiến người bệnh phải chịu đựng cơn đau kéo dài trong vòng 1 tháng, thậm chí hơn 1 năm.
• Nhiễm trùng da: Các tổn thương mụn nước, mụn mủ không được xử lý đúng cách có thể gây bội nhiễm nặng, tăng nguy cơ nhiễm trùng toàn thân, ảnh hưởng không nhỏ đến sức khỏe.
• Tổn thương thị giác: Bệnh zona thần kinh không được điều trị kịp thời có thể gây khô mắt, sẹo hình thành ở giác mạc, sụp mí mắt, bội nhiễm... Tình trạng này kéo dài lâu ngày có thể dẫn đến hoại tử mắt, tổn thương hoặc liệt dây thần kinh mắt gây mù vĩnh viễn.
• Hội chứng Ramsay Hunt: Đây là biến chứng phổ biến do zona gây ra. Bệnh đặc trưng với các triệu chứng về liệt dây thần kinh mặt, suy giảm hoặc mất hoàn toàn thính giác kèm theo đau nhức.
• Các biến chứng khác: Biến chứng mắt do zona thần kinh là phổ biến nhất, nhưng ngoài ra vẫn còn một số biến chứng nguy hiểm khác, đe dọa tính mạng có thể gặp phải như:
  • Viêm gan;
  • Viêm phổi;
  • Viêm màng não;
  • Tai biến mạch máu não;
  • Viêm tai - mũi - họng gây điếc vĩnh viễn;
  • Liệt cơ mặt, mất vị giác;
  • ...

Hầu hết những bệnh nhân zona thần kinh đều rất ít tái phát trở lại sau điều trị. Tuy nhiên, vẫn có những trường hợp tái phát 2- 3 lần do hệ miễn dịch cơ địa yếu kém hoặc đang điều trị các bệnh lý khiến sức khỏe suy giảm.

Có thể thấy, những biến chứng của zona thần kinh cực kỳ nguy hiểm, ảnh hưởng đến sức khỏe và cả tính mạng của người bệnh. Do đó, ngay khi phát hiện các triệu chứng bất thường về sức khỏe, người bệnh hãy chủ động thăm khám sớm để được chẩn đoán và tư vấn hướng điều trị phù hợp nhất.

Nguyên tắc điều trị zona thần kinh chính là tiêu diệt và loại bỏ hoàn toàn virus VZV và kết hợp cải thiện triệu chứng, chăm sóc phục hồi các tổn thương. Tham khảo phác đồ điều trị zona thần kinh do Bộ Y tế quy định dưới đây:

1. Điều trị bằng thuốc

Hiện nay, y học vẫn chưa ghi nhận có bất kỳ loại thuốc đặc trị zona thần kinh nào. Mục tiêu điều trị bằng thuốc chủ yếu là tiêu diệt virus, giảm triệu chứng và ngăn ngừa biến chứng. Tùy theo mức độ nặng nhẹ của bệnh mà bác sĩ sẽ chỉ định phác đồ dùng thuốc phù hợp.

Các loại thuốc trị zona thần kinh được sử dụng phổ biến như:

• Thuốc kháng virus: Loại thuốc dùng nhiều nhất là Acyclovir (Zovirax), Famciclovir (Famvir)), Valacyclovir (Valtrex)... Thuốc này có tác dụng giảm nhanh số lượng virus, ức chế sự phát triển của chúng và thúc đẩy tái tạo các tế bào da mới, làm lành vết thương cũ.
• Thuốc chống bội nhiễm: Có tác dụng chống bội nhiễm và giảm nguy cơ biến chứng nhiễm khuẩn toàn thân. Có thể kể đến như thuốc kháng sinh, thuốc chống viêm, thuốc chống phù nề... Tùy từng trường hợp bác sĩ sẽ kê toa và chỉ định liều dùng phù hợp.
• Các loại thuốc hỗ trợ khác:
  • Thuốc an thần, thuốc giảm đau Paracetamol (Tylenol, Ibuprofen, Tricyclic);
  • Thuốc giảm ngứa dạng uống hoặc dạng bôi tại chỗ...;
  • Một số trường hợp sử dụng thuốc Corticoid cục bộ nhằm hỗ trợ giảm viêm khi cần thiết;
  • Bổ sung vitamin B1, B2 và B6 liều cao dưới dạng uống hoặc tiêm trong trường hợp bệnh nhân bị zona thần kinh có triệu chứng liệt mặt;

Bệnh nhân cần chú ý tuân thủ tuyệt đối các chỉ định điều trị zona thần kinh bằng thuốc của bác sĩ nhằm phòng ngừa các rủi ro ảnh hưởng sức khỏe do tác dụng phụ.

2. Điều trị chăm sóc tại nhà 

Các tổn thương ngoài da do bệnh zona cần được chăm sóc cẩn thận để tránh gây bội nhiễm, lây lan. Hãy đảm bảo thực hiện những lưu ý chăm sóc sau:

• Tuyệt đối không được cào gãi, chà xát lên vùng da tổn thương, có mụn nước, mụn mủ vì rất dễ gây nhiễm trùng thứ phát và để lại sẹo xấu sau khi khỏi bệnh.
• Dùng thuốc giảm đau và thuốc kháng histamin để giảm ngứa loại không kê đơn khi cần thiết.
• Đắp băng ép ngâm nước lạnh 7 - 8 lần/ ngày, mỗi lần 20 phút giúp giảm đau nhanh chóng, thúc đẩy quá trình làm khô sang thương chứa dịch mủ, giảm cảm giác khô ngứa khó chịu.
• Vệ sinh vùng da bị tổn thương do zona bằng dung dịch sát khuẩn như milian, hồ nước, castellani hoặc xà phòng diệt khuẩn mỗi ngày.
• Người bệnh zona thần kinh có thể tắm gội, nhưng nên hạn chế để vùng da tổn thương, có mụn nước tiếp xúc với nước.
• Mặc quần áo rộng rãi, chất liệu thấm mồ hôi để tránh làm ma sát đến các tổn thương trên da, khiến bệnh diễn tiến nặng hơn.
• Tăng cường bổ sung các loại thực phẩm giàu vitamin C (từ rau xanh, củ quả, trái cây tươi...), thực phẩm giàu lysine (sữa, cá, các loại đậu, pho mát...), thực phẩm giàu vitamin B6 và B12, uống nhiều nước... giúp cơ thể khỏe mạnh, tự phục hồi tổn thương nhanh hơn.
• Người bệnh zona cần kiêng các loại thực phẩm giàu chất béo, chứa ngũ cốc tinh chế, thức uống có cồn... để hạn chế biến chứng. Khi tổn thương bắt đầu kéo da non, nên tránh ăn trứng, thịt bò, rau muống để giảm hình thành sẹo.

Bản chất của zona thần kinh không thể lây nhiễm trực tiếp như bệnh thủy đậu. Chỉ khi đã từng mắc thủy đậu, virus VZV tồn tại trong cơ thể mới có khả năng mắc bệnh zona. Do đó, cách tốt nhất để phòng ngừa zona thần kinh chính là phòng ngừa thủy đậu.

Có nhiều cách phòng ngừa bạn cần thực hiện như sau:

• Duy trì thói quen vệ sinh làn da sạch sẽ, tắm gội thường xuyên, sử dụng các sản phẩm tẩy rửa lành tính, không chứa hóa chất mạnh gây kích ứng da.
• Tránh tiếp xúc gần với những người đang bị thủy đậu, có mụn mủ, mụn nước còn nguyên chưa vỡ ra.
• Tuyệt đối không cào gãi, chà xát mạnh lên da để tránh gây tổn thương, tạo vết thương hở dễ bị lây nhiễm virus VZV từ người khác.
• Rửa tay thường xuyên bằng xà phòng diệt khuẩn, nhất là trước và sau khi xử lý các vết thương hở.
• Chọn mặc quần áo rộng rãi, thoải mái, thoáng mát và có chất liệu thấm hút mồ hôi tốt.
• Những người đang có nguy cơ mắc bệnh cao do hệ miễn dịch yếu kém như trẻ em, người lớn tuổi, phụ nữ mang thai, người có bệnh lý nền... tốt nhất nên thận trọng trong việc bảo vệ sức khỏe, duy trì thói quen sinh hoạt khoa học, ăn uống khoa học để phòng ngừa zona thần kinh.
• Nghỉ ngơi nhiều hơn, làm việc vừa sức, tránh căng thẳng mệt mỏi hoặc vận nhẹ nhàng tăng cường sức khỏe, nâng cao sức đề kháng.
• Tuyệt đối không tự ý sử dụng bất kỳ loại thuốc nào khi chưa có chỉ định của bác sĩ.
• Chủ động đưa trẻ đi tiêm phòng vắc xin thủy đậu khi đến độ tuổi cần thiết nhằm giảm nguy cơ mắc bệnh zona thần kinh.

1. Bệnh zona thần kinh và bệnh giời leo có phải là một không?

2. Nguyên nhân gây bệnh zona thần kinh đối với trường hợp bệnh của tôi?

3. Bệnh zona thần kinh có tái phát không?

4. Mức độ nguy hiểm và các biến chứng thường gặp của zona thần kinh?

5. Tổn thương zona thần kinh có gây ra sẹo không?

6. Tôi cần thực hiện các xét nghiệm nào để chẩn đoán zona thần kinh?

7. Thuốc trị zona thần kinh loại nào tốt nhất? Có gây tác dụng phụ không?

8. Áp dụng phác đồ điều trị zona thần kinh bao lâu mới khỏi bệnh?

9. Cách chăm sóc và sinh hoạt hàng ngày trong quá trình điều trị zona thần kinh?

10. Tôi có cần tái khám sau điều trị hay không?

Zona thần kinh thực chất là bệnh nhiễm trùng tương đối lành tính, không gây nguy hiểm đến tính mạng. Tuy nhiên, những ảnh hưởng từ triệu chứng và cả biến chứng do không điều trị lại rất khó lường, khiến cả sức khỏe thể chất, tinh thần và thẩm mỹ da đều bị tác động tiêu cực. Do đó, đừng nên chủ quan khi phát hiện các triệu chứng bất thường. Tốt nhất nên chủ động thăm khám càng sớm càng tốt để được chẩn đoán và điều trị bằng phương pháp tốt nhất.